Από τους Ελίντα Καλπογιάννη, Παιδιατρική Εργοθεραπεύτρια
Κωνσταντίνο Φύσσα, Ψυχοθεραπευτή
Εύη Αβδελιδου, Σχολική Ψυχολόγο
Στο παρελθόν η βιβλιογραφία που αφορούσε την πρόληψη κινδύνων εστιαζόταν σε αιτιολογικούς παράγοντες και σε παράγοντες επικινδυνότητας. Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί πολύ µεγάλη σηµασία στους προστατευτικούς και στους ενισχυτικούς παράγοντες, που µπορούν να βοηθήσουν το παιδί. Ένας από αυτούς τους παράγοντες είναι και η ψυχική ανθεκτικότητα, που ορίζεται ως η ικανότητα αποτελεσµατικής προσαρµογής του ανθρώπου σε κακοτυχίες και σε στρεσογόνα γεγονότα.
Τα βρέφη και τα παιδιά έρχονται αντιµέτωπα µε πολλές καταστάσεις που προκαλούν άγχος από την αρχή της ζωής τους. Αντιλαµβάνονται ότι δεν είναι το κέντρο του κόσµου, ότι αρκετές φορές πρέπει να περιµένουν για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες τους, ότι πρέπει να βρουν τρόπους για να προσαρµοστούν στο περιβάλλον, το οποίο συχνά δεν είναι και το ιδανικό.
Για τα βρέφη, ένα αίσθηµα, όπως η πείνα, προκαλεί στρες. Για τα παιδιά, ένα συναίσθηµα, όπως η απογοήτευση, όταν προσπαθεί να κάνει κάτι το οποίο δεν καταφέρνει, προκαλεί άγχος. Ένα τυπικό παράδειγµα είναι το παιδί που ζωγραφίζει κάτι και κάνει ένα λάθος Όλα τα παιδιά δεν θα αντιδράσουν µε τον ίδιο τρόπο. Κάποια παιδιά θα θυµώσουν, αλλά θα ξεκινήσουν καινούργια ζωγραφιά, και κάποια αλλά θα θυµώσουν και θα απογοητεύουν τόσο πολύ που δεν θα επιχειρήσουν να κάνουν άλλη. Κάποια θα µπορούν να προσαρµοστούν σε νέες καταστάσεις, άλλα θα δυσκολευτούν πολύ και κάποια µπορεί να µην τα καταφέρουν. Η δυνατότητα προσαρµογής και η δυνατότητα να ανακάµψουν έπειτα από µία στρεσογόνα κατάσταση αλλάζει κατά τη διάρκεια της ζωής και µπορεί να ενδυναµωθεί ή να µειωθεί.
Ερευνητές όπως οι Lester and Russell (2008) έχουν υποστηρίξει τη σηµασία του παιχνιδιού στη βελτίωση και ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας. Για παράδειγµα, ένα παιδί όταν παίζει κατασκευές µπορεί να κάνει ένα λάθος και να διαλυθεί όλη του η κατασκευή. Πολλές φορές, οι ενήλικοι βλέπουν ότι η κατασκευή θα καταρρεύσει και σπεύδουν να προλάβουν την «καταστροφή» µε τις δικές τους ιδέες ή, ακόµα χειρότερα, µε επικριτικά σχόλια του τύπου «καλά δεν βλέπεις ότι θα πέσει;». Η στιγµή της κατάρρευσης όµως αποτελεί µοναδική ευκαιρία για το παιδί. Θα κατανοήσει το λάθος του, να σκεφτεί έναν άλλο τρόπο για να προχωρήσει, να καταλάβει ότι τα πράγµατα χαλάνε και ότι µπορεί να τα φτιάξει ξανά και ίσως, το πιο σηµαντικό, ότι έχει το ίδιο την ικανότητα να ξεκινήσει από την αρχή. Οι δυσκολίες στη ζωή είναι αναµενόµενες και αναπόφευκτες. Το θέµα είναι να µπορούµε να τις αντέξουµε και να τις ξεπεράσουµε.
Το παιχνίδι βοηθάει στη ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας σε τοµείς όπως η αυτορρύθµιση, η ικανότητα το παιδί να ανταποκρίνεται σε απρόβλεπτες καταστάσεις, η δηµιουργικότητα, η µάθηση, η ικανότητα να δηµιουργεί δεσµούς µε ανθρώπους καθώς και η ικανότητα αντίδρασης στο στρες. Επίσης, προστατεύει από ψυχολογικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη και ενισχύει τις πιθανότητες για ευτυχισµένη προσωπική και επαγγελµατική ζωή αργότερα.
Ποιο είδος παιχνιδιού όµως στα αλήθεια βοηθάει; Το κατευθυνόµενο από τους ενήλικες παιχνίδι στερεί από τα παιδιά τη δυνατότητα να αναπτύξουν την ικανότητα επίλυσης των προβληµάτων που τυχόν θα τους παρουσιαστούν.
Είναι προτιµότερο, για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας, τα παιδιά να ακολουθούν τις δικές τους ιδέες και να αντιµετωπίζουν τις δυσκολίες καθώς αυτές παρουσιάζονται.
Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται µε την ικανότητα διαφυγής από µία δύσκολη κατάσταση, αλλά ούτε µε την πλήρη συµµόρφωση µε την εξωτερική πραγµατικότητα, καθώς είναι µια δυναµική διαδικασία που σχετίζεται µε πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες (Rutter, 2000).
Τι συµβαίνει, όµως, αν τα παιδιά δεν είναι ψυχικά ανθεκτικά. Τότε, είναι πιθανό να νιώθουν µειονεκτικά, να µην έχουν αυτοπεποίθηση, να τα παρατάνε εύκολα, να σκέφτονται συνέχεια τις δύσκολες και τα προβλήµατα και να το εξωτερικεύουν µε διάφορες αρνητικές συµπεριφορές, καθώς δυσκολεύονται να εκφράσουν µε λόγια τα όσα αισθάνονται.
Το παιχνίδι, λοιπόν, λειτουργεί ως προστατευτικός παράγοντας, που µειώνει την επίπτωση δύσκολων καταστάσεων για το παιδί. Είναι σηµαντικό για τους παιδαγωγούς και τους γονείς να γνωρίζουν τη σηµασία και την αξία του παιχνιδιού, που το καθιστούν ένα σηµαντικό για την προαγωγή της ψυχικής υγείας των παιδιών.
Πρακτικές προαγωγής της ψυχικής ανθεκτικότητας
• Εστιάστε στις ατοµικές δεξιότητες και ικανότητες του παιδιού (πχ. “τα καταφέρεις καλά στη ζωγραφική” και όχι “σε όλα είσαι καλός”).
• Ενδυναµώστε το παιδί σας να λαµβάνει αποφάσεις.
• Αποφύγετε τις συγκρίσεις µε άλλα παιδιά.
• Η επιβράβευση πρέπει να είναι αυθεντική και όχι “ψεύτικη” για να νοιώσει το παιδί καλύτερα. • Ενισχύστε την έκφραση όλων των συναισθηµάτων, έτσι ώστε το παιδί να µην φοβάται να µιλήσει για το πως νοιώθει.
• Καλλιεργείστε τηn ενσυναίσθηση.
• Οι διαφωνίες στην οικογένεια θα πρέπει να εκφράζονται µε κατάλληλο τρόπο και όχι να κρύβονται.
• ∆είξτε την σηµασία της κοινότητας και της γειτονιάς.
• Βοηθήστε το παιδί να καταλάβει ότι έχει έλεγχο στη ζωή του και ότι η κάθε πράξη και απόφαση έχει κάποιες συνέπειες.
• ∆είξτε έµπρακτα ότι πιστεύετε στο παιδί σας και ότι το αποδέχεστε γι’ αυτό που είναι και όχι γι’ αυτά που κάνει.
• Μιλήστε για τις δυσκολίες της ζωής και τους τρόπους που εσείς τις έχετε αντιµετωπίσει, άλλες φορές µε επιτυχία και άλλες φορές όχι.
Γενικά η ψυχική ανθεκτικότητα µπορεί να προαχθεί όταν:
• Ενισχύσουµε την περιέργεια και την ανεξαρτησία.
• Ενισχύσουµε το µοίρασµα των ιδεών και των συναισθηµάτων.
• Ενισχύσουµε την ενσυναισθηση.
• Ακούµε τις σκέψεις και τις ιδέες των παιδιών για την επίλυση των δυσκολιών.
• ∆εχόµαστε τα λάθη και τη σηµασία τους.
• Παρέχουµε στοργή και κατανόηση όταν υπάρχουν δυσκολίες.
• Ζητάµε βοήθεια από τα παιδιά.
• Γίνουµε µοντέλο µίµησης για τα παιδιά.
• Είµαστε ευέλικτοι και έχουµε µια παιχνιδιάρικη διάθεση.
Educating For Happiness and Resilience
[vsw id=”=DbC18wFkHNI” source=”youtube” width=”425″ height=”344″ autoplay=”no”]
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Lester and Russell (2008) Play for a chance. London: NCB.
Bateson, Patrick, Paul Patrick Gordon Bateson, and Paul R Martin (1999) Design for a life: How behaviour develops. Vintage.
Rutter M. (2000) “Resilience reconsidered: Conceptual considerations, empirical findings, and policy implications”. In: Shonkoff JP, Meisels SJ, editors. Handbook of early childhood intervention. 2. New York: Cambridge University Press.
* Το υλικό προέρχεται από το εγχειρίδιο προαγωγής του παιχνιδιού για γονείς. Πρόγραµµα “Η ∆ύναµη του παιχνιδιού”.Το εγχειρίδιο αυτό δηµιουργήθηκε στα πλαίσια του προγράµµατος “Η δύναµη του παιχνιδιού”, που πραγµατοποιήθηκε µε δωρεά του Ιδρύµατος Στάυρος Νιάρχος.
http://www.eefs.eu/paizontas/MANUAL-%CE%93%CE%9F%CE%9D%CE%95%CE%99%CE%A3.pdf
Αναφορά: Καλπογιάννη, E., Φύσσας, K., Αβδελίδου, E. (2015) Εγχειρίδιο προαγωγής του παιχνιδιού για γονείς. Πρόγραµµα “Η ∆ύναµη του παιχνιδιού”. www.paizontas.gr
