Υιοθεσία ανηλίκων

Χρόνος ανάγνωσης 8 ΄
Καθώς το υιοθετημένο παιδί μεγαλώνει, του δημιουργούνται απορίες για την προέλευσή του.
Καθώς το υιοθετημένο παιδί μεγαλώνει, του δημιουργούνται απορίες για την προέλευσή του.

Από τη Μαρία Καδόγλου, Κοινωνική Λειτουργό, Msc στην Κοινωνική Ψυχιατρική

Είναι σημαντικό και απαραίτητο, ακριβώς μετά την απόφαση ενός ζευγαριού να υιοθετήσει ένα παιδί και πολύ πριν αυτό τοποθετηθεί στην θετή οικογένεια, οι γονείς να λάβουν ανάλογη συμβουλευτική και ψυχολογική προετοιμασία και εκπαίδευση, ώστε να δεχτούν ομαλά τη νέα οικογενειακή τους κατάσταση: τώρα μια νέα ζωή ξεκινά που φέρει όμως δομικές αλλαγές στην καθημερινότητα, στις συμπεριφορές και στις σχέσεις των μελών. Το κάθε υιοθετημένο παιδί φέρει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, τα οποία το οδηγούν στο να βιώνει την υιοθεσία του διαφορετικά (π.χ. ως απόρριψη), ιδίως αν έχει περάσει την βρεφική του ηλικία, κάτι που απαιτεί και τους ανάλογους χειρισμούς από τους γονείς. Τα υιοθετημένα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας ξεκινούν τη ζωή τους με ένα τραύμα που άλλες φορές διαρκεί πολύ και άλλες λίγο. Συχνά, η ένταξή τους σε μια οικογένεια, ακόμη και με τις καλύτερες προδιαγραφές, δεν είναι αρκετή για την επούλωση αυτού του τραύματος. Για το λόγο αυτό, η προσπάθεια της θετής οικογένειας για μια ομαλή ένταξη του παιδιού χρειάζεται να είναι διαρκής και επίμονη.

Παράλληλα, για τον ίδιο σκοπό, πραγματοποιείται για τα πρώτα τρία χρόνια η διαδικασία της μεταπαρακολούθησης. Σκοπός της είναι η παροχή υποστήριξης στη νέα οικογένεια, ώστε να προσαρμοστεί στην καινούργια κατάσταση. Ο Κοινωνικός Λειτουργός της αρμόδιας Κοινωνικής Υπηρεσίας επισκέπτεται την οικογένεια και διερευνά τις συνθήκες διαβίωσης του παιδιού. Ενδιαφέρεται να ενημερωθεί για τη σωματική και ψυχική του υγεία, την κοινωνικοποίησή του, την εξέλιξη της γλώσσας του, τη συμπεριφορά του, την ένταξή του σε αντίστοιχη με την ηλικία του βαθμίδα εκπαίδευσης κλπ. Στο τέλος, συντάσσει  έκθεση κοινωνικής έρευνας και διαπιστώνει την ικανότητα των θετών γονέων να ανταπεξέλθουν στον ρόλο τους και στις νέες ανάγκες. Σε περίπτωση διαπίστωσης δυσλειτουργίας στην οικογένεια η παρέμβαση του Κοινωνικού Λειτουργού είναι άμεση, προκειμένου οι θετοί γονείς να υποστηριχτούν ανάλογα.

Η συμπεριφορά του υιοθετημένου παιδιού κατά την προσαρμογή του στη νέα οικογένεια

Σε περίπτωση υιοθεσίας ενός παιδιού μικρής ηλικίας, συχνά παρατηρείται ότι η προσαρμογή του ομαλοποιείται σταδιακά. Το παιδί αρχίζει να ανταποκρίνεται συναισθηματικά και να εμπιστεύεται τους νέους του γονείς.

Άλλες όμως φορές, το άγχος των νέων γονιών για το πώς τους βλέπει το παιδί μπορεί να το οδηγήσει στην εκδήλωση διστακτικότητας, δυσφορίας, παραπόνων ή παλινδρομήσεων.

Επιπλέον, αν ένα παιδί υιοθετηθεί από ίδρυμα, όπου έχει παραμείνει καιρό ή έχει βιώσει παραμέληση και στερήσεις, μπορεί να εμφανίσει επιθετικότητα, δυσκολίες στην πρόσληψη τροφής, ανυπακοή, συνεχές κλάμα ή υπερκινητικότητα. Ακόμη, μπορεί να ζητά ολοένα και περισσότερες υλικές και συναισθηματικές παροχές από το νέο περιβάλλον του, προσπαθώντας έτσι επίμονα να αποκτήσει πράγματα και φέρνοντας παράλληλα σε δύσκολη θέση τους γονείς του. Για τους λόγους αυτούς, χρειάζεται μεγαλύτερη προσοχή και φροντίδα, πάντοτε με σκοπό την ομαλή προσαρμογή του στο νέο περιβάλλον.

Οι δυσκολίες των παιδιών μπορεί να γίνονται αντιληπτές με μερικές φράσεις όπως:

–  «Νιώθω αμήχανα όταν έχω γενέθλια».

–   «Θέλω εσείς να ανοίγετε τη συζήτηση για τη φυσική μου οικογένεια».

–   «Όταν ξεσπάω και φέρομαι άσχημα, τότε σας χρειάζομαι ακόμα περισσότερο. Μείνετε κοντά μου».

–   «Φοβάμαι μήπως και εσείς με εγκαταλείψετε».

Κάθε υιοθετημένο παιδί έχει την ανάγκη:

–  Να υποστηριχθεί για να διαχειριστεί τον αποχωρισμό του από τη φυσική του μητέρα για να μπορέσει να δεχτεί την αγάπη των άλλων.

–   Τη διαβεβαίωση ότι ανεξάρτητα από τις επιλογές του, για τους θετούς γονείς θα είναι πάντα το παιδί τους.

–   Την αποδοχή και παραδοχή της διαφορετικότητας της εμφάνισης ή της προσωπικότητας από τους θετούς γονείς.

–   Την ειλικρινή πληροφόρηση για τη φυσική του οικογένεια.

Οι σχέσεις των μελών της οικογένειας μετά την υιοθεσία

–   Σχέσεις μεταξύ των θετών γονέων & του υιοθετημένου παιδιού:

Οι θετοί γονείς, στην προσπάθεια κοινωνικοποίησης του παιδιού τους, φροντίζουν να του εξασφαλίζουν τις ανάλογες συνθήκες για παιχνίδι, επαφή με άλλα παιδιά, ανάπτυξη του συναισθηματικού του κόσμου, της πρωτοβουλίας του κτλ. Αυτά τα στοιχεία μπορούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη μιας υγιούς προσωπικότητας.

Στις περιπτώσεις που οι μητέρες είναι υπερπροστατευτικές, υπάρχει το ενδεχόμενο να ενισχυθεί η εξάρτηση και η προσκόλληση του παιδιού σε αυτές. Άξιο προσοχής επίσης είναι το γεγονός της επικέντρωσης των θετών γονέων στα υλικά αγαθά, σε μια προσπάθεια αποφυγής των στερήσεων. Κάποιες πάλι φορές, οι γονείς προσπαθούν να επιβάλλουν πειθαρχία και να οριοθετήσουν το παιδί, με αποτέλεσμα να περιορίζουν ταυτόχρονα και τη γενικότερη έκφραση των επιθυμιών του.

–   Σχέσεις μεταξύ των θετών γονέων:

Επικρατεί ενθουσιασμός, χαρά και πληρότητα. Το ενδιαφέρον στρέφεται στην περιποίηση και στην εκπλήρωση των επιθυμιών του παιδιού, για τις οποίες αφιερώνεται αρκετός χρόνος. Οι θετοί γονείς, συχνά, μπορεί, μέσα από την προσήλωσή τους στο παιδί, να αμελήσουν ο ένας τον άλλον ή να διαταράξουν τη σχέση τους. Στην προσπάθεια για διατήρηση ισορροπιών, μπορεί να προκύψουν διαφωνίες και ένταση. Μετά την περίεργη αυτήν περίοδο προσαρμογής, συνήθως, οι σχέσεις ομαλοποιούνται και ο χρόνος επιμερίζεται σωστότερα στην οικογενειακή & κοινωνική ζωή.

–    Σχέσεις μεταξύ αδελφών (φυσικού παιδιού & υιοθετημένου παιδιού):

Το φυσικό παιδί αποδέχεται και προσαρμόζεται αρκετά καλά με την πάροδο του χρόνου στο γεγονός του ερχομού του υιοθετημένου αδελφού του. Μάλιστα, αδέρφια μεγαλύτερης ηλικίας δείχνουν υπερπροστατευτικότητα.

Σε περιπτώσεις βέβαια που το θετό παιδί αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστό από τους γονείς του, η αντίστοιχη συμπεριφορά εκδηλώνεται από τα φυσικά αδέρφια ως αντιζηλία, αντιπαλότητα, υποβάθμιση & περιθωριοποίηση. Ακόμη, όταν οι γονείς διαχωρίζουν εξ΄ αρχής το θετό παιδί, τα φυσικά παιδιά εσωτερικεύουν αυτήν την στάση και δημιουργούν τάσεις κτητικότητας προς τους γονείς τους.

Το μετατραυματικό σύνδρομο

Οι επεξηγήσεις που δίνονται σε ένα παιδί για την υιοθεσία του χρειάζεται να είναι απλές και περιγραφικές. Σε αυτό βοηθούν επιπλέον οι συγκρίσεις των συνθηκών διαβίωσης των υιοθετημένων παιδιών με τις συνθήκες διαβίωσης σε ορφανοτροφεία ή ανάδοχες οικογένειες. Ο τρόπος αυτός βοηθά τα παιδιά, μέσω του μηχανισμού της μνήμης (μερική λήθη, αφομοίωση) να απλοποιούν τα στοιχεία, να προσαρμόζονται και να ισορροπούν ψυχικά & σωματικά.

Σε περίπτωση που οι διεργασίες αυτές είναι αδύνατες για το παιδί ή διακοπούν, μπορεί να παρατηρηθούν συμπτώματα μετατραυματικού συνδρόμου που εκδηλώνονται με αϋπνία, απαισιόδοξες σκέψεις, φαντασιώσεις επανάληψης γεγονότων, αίσθημα μοναξιάς- εγκατάλειψης- ανασφάλειας ή κινδύνου για το μέλλον του. Μπορεί ακόμη οι παραπάνω εκδηλώσεις να αποτυπώνονται σε σωματικά συμπτώματα όπως κοιλιακά άλγη, εμετοί, τραυλισμοί, ανορεξία, βουλιμία, πονοκέφαλοι.

Σε καμία περίπτωση η εκδήλωση κάποιων από τα παραπάνω δεν πρέπει να πανικοβάλλει, διότι συχνά τα παιδιά εμφανίζουν τέτοιες συμπεριφορές παίζοντας, σε μια προσπάθεια προσέλκυσης ενδιαφέροντος. Αν παρ’ όλα αυτά συνδυάζονται αρκετά από τα παραπάνω και εμποδίζουν την βιοψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού, θεωρείται χρήσιμη η επικοινωνία και η συνεργασία με κάποιον ειδικό.

Καθώς το υιοθετημένο παιδί μεγαλώνει, του δημιουργούνται απορίες για την προέλευσή του. Αυτή η κατάσταση δεν είναι μια απλή επιθυμία που χρειάζεται να ικανοποιηθεί, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα ένα δικαίωμά του να γνωρίζει τις ρίζες του και να νιώθει ολοκληρωμένο. Μετά την ενηλικίωσή του, αν το επιθυμεί, μπορεί να αναζητήσει τους φυσικούς του γονείς. Τις αρχικές πληροφορίες μπορεί να τις λάβει από τους θετούς του γονείς και την αρμόδια κοινωνική υπηρεσία που είχε πραγματοποιήσει την υιοθεσία του και τηρεί φάκελο με όλα τα στοιχεία.

Βέβαια, το γεγονός της αποκάλυψης της υιοθεσίας και της γνώσης της προέλευσης ενός υιοθετημένου παιδιού φαίνεται πως αντιμετωπίζεται διαφορετικά κατά καιρούς από κοινωνία σε κοινωνία, έχοντας τον κίνδυνο του στιγματισμού του παιδιού.

Η επιθυμία και το δικαίωμα της αναζήτησης των φυσικών γονέων

–   Πότε είναι η κατάλληλη ηλικία;

Η κατάλληλη ηλικία για να ενημερωθεί και να ευαισθητοποιηθεί ένα παιδί για την υιοθεσία του είναι όταν αρχίζει να αναρωτιέται για την προέλευση του ανθρώπου (“από πού έρχονται τα μωρά;”), δηλαδή μεταξύ 2 και 5 ετών. Σε αυτήν την ηλικία οι εξηγήσεις χρειάζεται να έχουν τη μορφή ενός παραμυθιού ή μιας ιστορίας που να μπορεί να γίνει κατανοητή από το παιδί. Το γεγονός ότι τα παιδιά ενημερώνονται νωρίς δε σημαίνει ότι καταλαβαίνουν πλήρως το νόημα της υιοθεσίας. Μόνο μετά την ηλικία των έξι έως επτά ετών αρχίζουν σταδιακά να συνειδητοποιούν και να αντιλαμβάνονται την ιδιαιτερότητα της θέσης τους. Συχνά, πολλοί γονείς αναζητούν βοήθεια από κάποιον ειδικό για περαιτέρω καθοδήγηση, συμβουλές και τρόπους διαχείρισης των δύσκολων ερωτημάτων του παιδιού τους.

Στην περίπτωση που οι γονείς αποφασίσουν να αποκαλύψουν στο παιδί την υιοθεσία του μετά τα 10 χρόνια της ζωής του ή έστω στην εφηβεία τους με το πρόσχημα ότι θα αντιληφθεί τη σημασία της, είναι καλό να γνωρίζουν ότι πρόκειται για μια περίοδο άγχους και δυσκολίας του παιδιού ως προς τη συγκρότηση της προσωπικότητας και της ταυτότητάς του.

  –    Η αποκάλυψη από πρόσωπα εκτός οικογένειας.

Ίσως το υιοθετημένο παιδί να ακούσει από συγγενείς, φίλους και άλλους ανθρώπους του περιβάλλοντός του ότι είναι υιοθετημένο. Η βίαιη αυτή αποκάλυψη μπορεί να γίνει τυχαία ή σκόπιμα.  Ενδεχομένως, το παιδί να τρομάξει, να ταράξει τις σχέσεις του με την οικογένεια, να επηρεάσει την κοινωνικότητά του κ.ά.

Σε περίπτωση που συμβεί κάτι τέτοιο, είναι καλό οι θετοί γονείς να αφιερώσουν χρόνο για να ακούσουν τις ανησυχίες του παιδιού, να δεχθούν τα αρνητικά συναισθήματα που μπορεί να προκύψουν π.χ. εκρήξεις θυμού, αρνητικά σχόλια, παράπονα και βίαια επεισόδια, να του εξηγήσουν για τους φυσικούς του γονείς, γιατί και πώς δόθηκε για υιοθεσία, να το καθησυχάσουν για τα συναισθήματα που τρέφουν γι’ αυτό και για το ότι δε θα αλλάξουν οι ίδιοι απέναντί του.

 –     Λόγοι απόκρυψης της αλήθειας.

Οι λόγοι που προβάλλουν οι θετοί γονείς για να υποστηρίξουν την άποψή τους ότι το παιδί δεν πρέπει να μάθει την αλήθεια ή τουλάχιστον να τη μάθει όσο γίνεται πιο αργά, είναι ποικίλοι:

  1. Φόβος ότι το παιδί θα πληγωθεί και θα απογοητευτεί.
  2. Φόβος ότι το παιδί θα γίνει ανυπάκουο & επιθετικό, ότι θα τους κρίνει αυστηρά, θα τους αμφισβητήσει ή θα τους απορρίψει.
  3. Ανησυχία μήπως το παιδί τους εγκαταλείψει και αναζητήσει την φυσική του οικογένεια.
  4. Φόβος για το τι θα συμβεί όταν το παιδί συνειδητοποιήσει τη διαφορετικότητά του από τα άλλα παιδιά.
  5. Προσπάθεια αποφυγής ρατσιστικών εκδηλώσεων από την κοινωνία.
  6. Τυχόν ενοχλήσεις ή παρεμβάσεις από τη φυσική οικογένεια του παιδιού, εφόσον αυτή κατοικεί στην ίδια περιοχή.

–   Το στίγμα της υιοθεσίας

Η αρχή για τον στιγματισμό ενός υιοθετημένου παιδιού γίνεται συνήθως στο σχολείο. Εκεί αρχίζει να βλέπει τον εαυτό του διαφορετικό από τους άλλους. Ιδιαίτερα όταν οι άνθρωποι του περιβάλλοντός του χρησιμοποιούν αρνητικές εκφράσεις που μπορεί να του προκαλέσουν συναισθήματα θλίψης και απόρριψης, μπορεί να του προκληθεί ανησυχία και να επηρεαστεί σημαντικά η ομαλή ανάπτυξη της προσωπικής του ταυτότητας.

Ακόμη, ο περίγυρος της οικογένειας, όπως η γειτονιά ή οι φίλοι του ζευγαριού, μπορούν να στιγματίσουν την οικογένεια με το υιοθετημένο παιδί. Οι συζητήσεις τους περιλαμβάνουν συχνά την κακοπροαίρετη κριτική και την περιέργεια και μπορεί να αναφέρονται σε θέματα όπως οι λόγοι που υιοθετήθηκε το παιδί, τα συναισθήματα που υπάρχουν λόγω της ατεκνίας κλπ.

Το στίγμα και η προκατάληψη φαίνεται να σχετίζονται και με το τι «κουβαλά» το θετό παιδί από τη φυσική του οικογένεια (τυχόν παραβατική συμπεριφορά των φυσικών γονέων, ιστορικό υγείας, νοητικό επίπεδο κτλ.). Πολλοί θεωρούν ότι τα παραπάνω σίγουρα μεταβιβάζονται στο παιδί. Όμως, κάτι τέτοιο δε φαίνεται να ισχύει απόλυτα, καθώς ακόμα και αν η κληρονομικότητα παίζει σημαντικό ρόλο, η επίδραση του περιβάλλοντος που μεγαλώνει ένα παιδί είναι εξίσου ικανή ώστε να αποτρέψει την εκδήλωση κληρονομικών ασθενειών.

Πολύ σημαντικός για την άμβλυνση ή την αποφυγή του στίγματος φαίνεται να είναι ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται το θέμα η ίδια η οικογένεια. Χρειάζεται να γνωρίζει πότε είναι η κατάλληλη ηλικία να αποκαλύψει στο παιδί την υιοθεσία του, τον τρόπο με τον οποίο θα το προετοιμάσουν γι’ αυτό, σε ποιους άλλους πρέπει να μιλήσουν κτλ.

Βέβαια, υπάρχει περίπτωση να διαταραχθεί η ισορροπία των υπαρχόντων σχέσεων μέσα στην οικογένεια αλλά και με τον κοινωνικό περίγυρο. Γι’  αυτό, είναι σημαντικό να μπορούν τα μέλη να εκφράζουν τις ανησυχίες τους, να αποφορτίζονται, να ενισχύονται και κυρίως το παιδί να  καθοδηγείται αναλόγως.

 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΔΩ ΤΟ ΜΕΡΟΣ Ι

 

Βιβλιογραφία:
Βιβλία

  1. 1.      Γυιόκας, Κ. (1982). Η υιοθεσία ανηλίκων: ουσιαστικαί προϋποθέσεις κατά το Ν. Διάταγμα 610/1970. Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας
  2. Καλούτση- Ταυλαρίδου, Α. (1970). Συμβολή στην κατανόηση προβλημάτων υιοθεσίας: η διαταραχή της ταυτότητας στην υιοθεσία. Αθήνα: Φιλοσοφική σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
  3. Μαρκαντώνη Ι., Ρήγα Α., (1991). Οικογένεια, μητρότητα, αναδοχή, Αθήνα: Μαυρομάτη
  4. Παράσχου, Σ. (2005). Το παιδί της καρδιάς. 4η έκδοση. Αθήνα: Καστανιώτη
  5. Σπυριδάκης, Ι.Σ. (1997). Η υιοθεσία ανηλίκων Αθήνα, Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλας
  6. Φουντεδάκη, Κ. (1998). Υιοθεσία: προϋποθέσεις, διαδικασία, προσβολή: συμβολή στη μελέτη του δικαίου της υιοθεσία. Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας. (Δημοσιεύματα Οικογενειακού Δικαίου)
  7. 7.      Sherrie, E. (2004). Τι θα ήθελα να γνώριζαν οι γονείς μου όταν με υιοθέτησαν. 2η έκδοση. Αθήνα: Θυμάρι

 

Νομοθεσία

  1. Νόμος Υιοθεσίας 2447/1996, ΦΕΚ 278/τ. Α΄/30-12-1996
  2. Νόμος Υιοθεσίας 610/1970
  3. Αστικός Κώδικας, Οικογενειακό δίκαιο, Υιοθεσία
  4. Νόμος για την Αναδοχή Ανηλίκου 2447/96, ΦΕΚ 278 Α’ : Κύρωση ως Κώδικα του σχεδίου νόμου “Υιοθεσία, επιτροπεία και αναδοχή ανηλίκου, δικαστική συμπαράσταση, δικαστική επιμέλεια ξένων υποθέσεων και συναφείς ουσιαστικές, δικονομικές και μεταβατικές διατάξεις”. Κεφάλαιο 15ο : Αναδοχή Ανηλίκου
  5. Υπουργείο Εργασίας Και Κοινωνικών Ασφαλίσεων- Υπηρεσίες Κοινωνικής Ευημερίας Κύπρου
  6. Εθνικός Οργανισμός Πρόνοιας

Ηλεκτρονικές πηγές

  1. Ευαγγέλου Όλγα (2010). Υιοθεσία: ουσιαστικές προϋποθέσεις και έννομα αποτελέσματα- Διπλωματική εργασία στο Αστικό Δίκαιο (προσπελάστηκε στις 12/05/2013) διαθέσιμο από http://invenio.lib.auth.gr/record/126063/files/GRI-2011-6411.pdf
  2. Καππάτου Αλεξάνδρα, Υιοθετημένο παιδί: Η στοργή και η ενημέρωση (προσπελάστηκε στις 15/05/2013) διαθέσιμο από www.akappatou.gr/index.php/2011-09-09-08-35-15/2010-10-12-20-45-14-210/2010-10-12-20-45-14-219/305-2010-11-06-10-10-55
  3. Καραγιάννης Δημήτριος, Αστικός Κώδικας – Οικογενειακό δίκαιο – Υιοθεσία (προσπελάστηκε στις 20/05/2013) διαθέσιμο από www.karagiannislawfirm.gr/astiko-dikaio/152-yiothesia
  4. Κέντρο Βρεφών “Μητέρα” (προσπελάστηκε 13/05/2013 και στις 10/10/2013) διαθέσιμο από www.kvmhtera.gr/index.php?detail_id=24
  5. Κωττάκη Μαριλένα, Ανδοχή και Υιοθεσία (προσπελάστηκε στις 10/10/2013) διαθέσιμο από http://familyclub.gr/
  6. Μπέης Κώστας, Ν. 2447/1996 – “Υιοθεσία, επιτροπεία και αναδοχή ανηλίκου, δικαστική συμπαράσταση, δικαστική επιμέλεια ξένων υποθέσεων και συναφείς ουσιαστικές, δικονομικές και μεταβατικές διατάξεις”, (προσπελάστηκε στις 15/05/2013) διαθέσιμο  από www.kostasbeys.gr/articles.php?s=4&mid=1479&mnu=3&id=19182
  7. Μπίτσικα Παναγιώτα, Οι έμποροι των παιδιών, οι αγοραπωλησίες, οι εξαφανίσεις βρεφών και τα πλοκάμια των διεθνών κυκλωμάτων (προσπελάστηκε στις 10/05/2013) διαθέσιμο από www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=88791
  8. Παπαβασιλείου Βάσω, Η ψυχοσωματική εξέλιξη των υιοθετημένων παιδιών (προσπελάστηκε στις 16/05/2013) διαθέσιμο από www.zougla.gr/oikogenia/article/i-psixosomatiki-ekseliksi-ton-io8etimenon-pedion
  9. Παπαδοπούλου Μαρία, Το υιοθετημένο παιδί (προσπελάστηκε στις 13/05/2013) διαθέσιμο από www.dromostherapeia.gr/paidi-efivos/to-iiothetimeno-paidi.html
  10. Παπάνης Ευστράτιος, Το υιοθετημένο παιδί – η στάση των θετών γονιών (προσπελάστηκε στις 13/05/2013) διαθέσιμο από http://epapanis.blogspot.gr/2007/11/blog-post_8227.html