Από τη Φωτεινή Μαντζάνα, Ψυχολόγος BSc Υπαρξιακής Συστημικής Προσέγγισης, Σχολική Ψυχολόγος MSc
Οικογενειακοί θεραπευτές και Ψυχαναλυτές έχουν γράψει πολλά για τη διαγενεαλογική ψυχική μετάδοση (Γεωργιάδης, 2017). Τα τραυματικά γεγονότα στη γενεαλογία κάποιου είναι μερικές φορές η πηγή συμπτωμάτων, που δεν έχουν εξηγήσεις ερεθίσματος-απόκρισης ή γεγονότος-συνέπειας στις ατομικές ιστορίες. Η παρέμβαση μέσω εργαλείων που έχουν διαμορφωθεί ειδικά για τη διαγενεακή θεραπεία, έχει επιφέρει σημαντικά συναισθηματικά και συμπεριφορικά αποτελέσματα, οδηγώντας σε βαθιά μετασχηματιστικές διαδικασίες (Schmidt, 2020).
Στο παρόν άρθρο γίνεται αναφορά στην ψυχική μετάδοση ανά τις γενεές, δίνεται έμφαση στα στοιχεία της μετάδοσης, δηλαδή στο τι μεταδίδεται ως ψυχική κληρονομιά και γίνεται ανάλυση του οικογενειακού μύθου, που αφορά σε πληροφορίες ή μυστικά που διαμορφώνουν τις οικογενειακές ιστορίες, είτε μέσω της συγκάλυψης είτε μέσω της διαστρέβλωσης των πραγματικών γεγονότων και τις συνέπειες αυτών των εξελίξεων σε ατομικό επίπεδο για παιδιά και ενήλικες.
Ο τρόπος δράσης των πυρηνικών οικογενειών, μοιάζει να έχει προσχεδιαστεί από τις οικογένειες καταγωγής. Ειδικοί κανόνες και αξίες στο οικογενειακό σύστημα, έχουν εγκατασταθεί κατά τη διάρκεια της πορείας της οικογένειας και όλα αυτά είναι ικανά να προκαλέσουν πίεση και δημιουργία συμπτωμάτων. Μέσα από αυτή την προοπτική, οι ψυχικές δυσλειτουργίες είναι ένας κρίκος μιας μακράς αλυσίδας κρίκων πολλών γενεών (Γεωργιάδης, 2017).
Τα ανθρώπινα όντα γεννιούνται σε μια οικογένεια που τους μεταδίδει μια συνειδητή και ασυνείδητη κληρονομιά που περιλαμβάνει ορατές ή αόρατες οικογενειακές, φυλετικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές και εθνικές πίστες (Ancelin- Schutzenberger, 2004).
Θεωρίες πάνω στη μετάδοση του ψυχισμού, υπονοούν πως το υποκείμενο προκαθορίζεται από κάτι που είναι πάνω από το ίδιο, δηλαδή την ομάδα. Σε ένα υποκείμενο συνυπάρχουν πολυάριθμοι διυποκειμενικοί ψυχικοί χώροι, των οποίων τα μορφώματα μεταφέρονται ψυχικά. Αυτά, κληρονομούνται με διάφορους τρόπους, όπως η ταύτιση και η ενσωμάτωση των ιδιαίτερων απαιτήσεων της ομάδας. Έτσι, μεταδίδονται οι αξίες, οι ιδεολογίες, οι μηχανισμοί άμυνας, οι οικογενειακοί μύθοι και οι τελετουργίες (Γεωργιάδης, 2017).
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ
Ορισμένα ψυχικά μορφώματα μεταφέρονται διαγενεακά και έχουν βαρύτητα, καθώς διαμορφώνουν τον ψυχικό κόσμο του ατόμου, της οικογένειας και της γενιάς του. Συνήθως συνδέονται με ισχυρό συναισθηματικό βίωμα ή ψυχικό τραύμα (Γεωργιάδης, 2017). Για παράδειγμα, όταν σε ένα παιδί του αποκρύπτεται κάτι σοβαρό, το οποίο ωθείται να μαντέψει, ενώ ταυτόχρονα του απαγορεύεται σιωπηρά να το θίξει. Αυτή η αντιφατική παραίνεση γεννά δυσλειτουργίες στην ψυχική συγκρότησή του. Έτσι το τραύμα που βίωσε και αποσιώπησε η πρώτη γενιά, μεταπηδά στη δεύτερη, ακόμη και στην τρίτη (Tisseron, 2014).
Ενδο-οικογενειακά ψυχικά μορφώματα, τα οποία μεταφέρονται διαγενεακά, μπορεί είναι (Γεωργιάδης, 2017):
- Μυστικό
Μπορεί να αφορά σε θέματα υιοθεσίας, κακοποίησης, οικονομικής καταστροφής κ.α. Κεντρική θέση κατέχει η ύπαρξη ανεπεξέργαστου τραύματος σε συνδυασμό με την απόκρυψη και την αποσιώπηση ενός μυστικού (secret) (Γεωργιάδης, 2017). Συχνά το μυστικό συνδέεται με αίσθημα ντροπής (Tisseron, 2014).
Τα μυστικά από μόνα τους δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά. Γίνονται πρόβλημα από τη στιγμή που αιχμαλωτίζουν και πονούν μέλη της οικογένειας μέχρι την τρίτη γενιά.
Το μυστικό αποκτά παθολογικές διαστάσεις, όταν απαγορεύεται να μάθουμε περί τίνος πρόκειται ή ακόμη και να υποθέσουμε πράγματα σχετικά με αυτό (Tisseron, 2014).
Το παιδί, ως φορέας του μυστικού, μπορεί να ταυτιστεί με ένα κομμάτι της ταυτότητας του γονέα που σχετίζεται με το μυστικό. Έτσι ένας έφηβος μπορεί να είναι επιφορτισμένος με κάποια σημαντικά χαρακτηριστικά, τα οποία παραπέμπουν σε συναισθήματα ντροπής. Το γεγονός ότι κουβαλάει κανείς ένα τέτοιο μυστικό τροποποιεί την ύπαρξη του. Και αυτός ο τρόπος ύπαρξης κληρονομείται, μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά, και επιστρέφει με κάποια νέα μορφή (σύμπτωμα) (Tisseron, 2014).
- Ονοματοδοσία
Το ανεπεξέργαστο ή άλυτο πένθος των γονέων διευκολύνεται, όταν ένας απόγονος φέρει το όνομα ενός αγαπημένου εκλιπόντος. Το όνομα αποτελεί μια συμβολική εγγραφή, που παραπέμπει στην ιστορία της οικογένειας και μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα στην ανάπτυξη κάθε παιδιού (Γεωργιάδης, 2014). Δεν είναι αρνητική ή θετική αυτή η ονοματοδοσία, αρκεί να είναι ανεμπόδιστη από άλυτα συναισθηματικά θέματα, να είναι ξεκάθαρη και φροντισμένη. Να έχει το στοιχείο της συνέχισης της ζωής και όχι της άρνησής της.
- Οικογενειακός μύθος
Ο οικογενειακός μύθος σχετίζεται με πεποιθήσεις των μελών της οικογένειας και τον τρόπο αλληλεπίδρασής τους. Ο ίδιος παράγεται συλλογικά, όχι ατομικά, δηλαδή διαμορφώνεται από πολλούς ανθρώπους μέσω των αφηγήσεων τους και προδιαγράφει τους ρόλους και τις ιδιότητες που αναλαμβάνουν τα μέλη μιας οικογένειας μέσα στην αμοιβαιότητα τους (Γεωργιάδης, 2017).
- Η αόρατη νομιμοφροσύνη
Σύμφωνα με τον Boszormenyi-Nagy, στις οικογένειες υπάρχει ένα είδος αόρατου βιβλίου, στο οποίο καταγράφονται οι οικογενειακές σχέσεις (Γεωργιάδης, 2017· DiBlasio, 1998). Μέσω των προηγουμένων γενεών έχει συσσωρευτεί μια βαριά κληρονομιά που αφορά σε ψυχικές οφειλές και αδικίες. Ως ψυχική κληρονομιά νοείται ένα διαγενεακό ένταλμα (εντολή). Η κληρονομιά περιλαμβάνει θετικά και αρνητικά στοιχεία. Η εντολή είναι μια υποχρέωση, μια λειτουργία που δίνει ένα πρόσωπο σε έναν άλλο. Η αθέατη αυτή νομιμοφροσύνη μεταξύ των γενεών, μπορεί να χαρακτηρίζεται από την επανάληψη του ίδιου ρόλου, της ίδιας κοινωνικής κατάστασης, ενός προβλήματος που δεν έχει επιλυθεί. Ακόμη και η γεωγραφική απόσταση δεν απελευθερώνει από τα “επιβεβλημένα” χρέη κάποιου προς την οικογένεια (Γεωργιάδης, 2017).
Ο μύθος προστατεύει την οικογένεια από το να αντιμετωπίζει οδυνηρές αλήθειες (Σαμιωτάκης, 2004). Γίνεται αντιληπτός και ερμηνεύεται μέσω της μελέτης του οικογενειακού γενεαλογικού δένδρου. Πλέκεται πάνω στην αποσιώπηση και την άγνοια για τα πραγματικά γεγονότα, ενώ υποβόσκουσα κεντρική του στόχευση είναι η αποκάλυψη της αλήθειας (Γεωργιάδης, 2017).
Μύθοι υγιούς οικογένειας
«Η υγιής οικογένεια είναι αυτή η οποία συνεχίζει να αναπτύσσεται παρά τα όποια προβλήματα συναντάει στην πορεία της» (Whitaker & Keith, 1981). Αντιμετωπίζει το άγχος και τα προβλήματα χωρίς να τα εναποθέτει όλα σε ένα μέλος της οικογένειας. Πάντα επιδιώκει να διευρύνει την εμπειρία της. Όλες οι οικογένειες έχουν μύθους. Η υγιής οικογένεια ενέχει έναν εξελισσόμενο μύθο, ο οποίος της επιτρέπει να ταξιδεύει μέσα από τους κύκλους της οπισθοδρόμησης (regression) και της ανασυγκρότησης (reintegration). Η οικογένεια αυτή δεν αποκλείεται να έχει συμπτώματα, ωστόσο συνεχίζει να αναπτύσσεται και να αυξάνει τις εμπειρίες της (Σαμιωτάκης, 2004).
Ο μύθος ως δυσλειτουργία της οικογένειας
Το άτομο επισκιάζεται από τις ψυχολογικές άμυνες, οι οποίες συγκαλύπτουν τα αληθινά συναισθήματα ενός ατόμου, τόσο από τον εαυτό του και από τους άλλους. Οι οικογενειακοί μύθοι (family myths) (Ferreira, 1963), απλουστεύουν και παραποιούν την πραγματικότητα. Ένας τυπικός μύθος είναι αυτός της οικογενειακής αρμονίας (the myth of family harmony), ο οποίος στο απώτατο άκρο του παίρνει τη μορφή της «ψευδοαμοιβαιότητας» (pseudo-mutuality) που βρίσκουμε κυρίως στις έντονα δυσλειτουργικές οικογένειες (Stirling, 1977).
Η περιφρούρηση ενός µυστικού οδηγεί σε φαύλο κύκλο. Όσο μεγαλύτερη είναι η αγωνία για το τι θα επιφέρει η αποκάλυψη του μυστικού, τόσο περισσότερο διαστρεβλώνεται η οικογενειακή πραγματικότητα (Imber-Black, 1998) η οποία γίνεται όλο και πιο σαγηνευτικά μοναδική και σταθερά συνδεδεμένη με τις προηγούμενες γενεές (Dallos 1997).
Το τραύμα σχετίζεται με μια σιωπή, που αφορά σε μια αόρατη οικογενειακή αφοσίωση και ενισχύεται μέσα από την οικογενειακή αναγκαία προστασία (Ancelin- Schutzenberger, 2004). Οι ενήλικες “προστατεύουν” τα παιδιά από απαιτητικά γεγονότα ή στοιχεία, μοιραία όμως τα τοποθετούν σε θέση: ανίκανου ακροατή, παθητικού παρατηρητή, δημιουργούς άλυτων υποθέσεων ή αναπάντητων ερωτημάτων, θέτοντας ισχυρές βάσεις σε αναπάντητα “γιατί”, παρά σε ενεργητικά “πώς”. Οι ενήλικες ταυτόχρονα επιβαρύνονται εξαιρετικά από τη διατήρηση του μυστικού, το οποίο ελέγχει τις σχέσεις και τις αντιδράσεις τους, μέσα σε μια κυκλική προοπτική χωρίς διέξοδο.
Μέσω της ατομικής ή οικογενειακής ψυχοθεραπείας αλλάζουν οι αντοχές περιφρούρησης των μυστικών, οι ρόλοι μέσα στην οικογένεια, οι άνθρωποι αντέχουν περισσότερο τις αλλαγές και τις ψυχικές μετακινήσεις, ενώ με θάρρος αφουγκράζονται άλλες οπτικές της πραγματικότητας. Συναισθήματα αδικίας, περιθωριοποίησης και ντροπής λεκτικοποιούνται και επεξεργάζονται ανάλογα με τον ρυθμό του κάθε θεραπευόμενου, τα χαρακτηριστικά τις ιστορίας και του περιβάλλοντός του.
Βιβλιογραφία
Ancelin- Schutzenberger, A. (2004). Secrets, secrets de famille et transmissions invisibles. Cahiers Critiques De Thérapie Familiale Et De Pratiques De Réseaux, no 33(2), 35-54. https://doi.org/10.3917/ctf.033.0035
Γεωργιάδης, Δ. (2017). Διαγενεακή μετάδοση της ψυχοπαθολογίας: από την κατανόηση στη θεραπεία. Συστημική σκέψη και ψυχοθεραπεία. 11(7).
Dallos, R., & Urry, A. (1999). Abandoning our parents and grandparents: does social construction mean the end of systemic family therapy? Journal of Family Therapy. 21: 161–186.
Dallos, R. (1997.). Interacting stories: narratives, family beliefs and therapy. Karnac Books.
DiBlasio, F. Α. (1998). The use of a decision-based forgiveness intervention within intergenerational family therapy. Journal Of Family Therapy, 20(1), 77-96. https://doi.org/10.1111/1467-6427.00069
Ferreira, A., (1963). Family Myth and Homeostasis. Archives of General Psychiatry, 9(5), p.457-463.. doi:10.1001/archpsyc.1963.01720170031005.
Imber-Black, E. (1998). The secret life of families. Bantam Books.
Σαμιωτάκης, Ν. (2004). Σχέση Λειτουργικής Επάρκειας της Οικογένειας και Αυτοεκτίμησης του παιδιού. Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Schmidt, C. (2020). [Ebook]. Editura Fundaţiei România de Mâine. Retrieved 23 January 2022, from https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=904853
Stirling, H. (1977). Psychoanalysis and family therapy, New York, Jason Aronson.
Tisseron, S. (2014). Οικογενειακά μυστικά. Πετσόπουλος, Σ. (Επιμ.) Εκδόσεις Άγρα.
Whitaker, C. A. & Keith D. V. (1981). Symbolic-experiential family therapy. In: A. S. Gurman & D. P. Kniskern (Eds.), Handbook of family therapy (σελ. 187-225), New York, Brunner/Mazzel.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
Zhou, X., Levin, Y., Stein, J., Zerach, G. & Solomon, Z. (2017) Couple forgiveness and its moderating role in the intergenerational transmission of veterans’ posttraumatic stress symptoms. Journal of Marital & Family Therapy, 43(3): 410–421. (ΟΚ)
Heston, L. L. (1966). Psychiatric Disorders in Foster Home Reared Children of Schizophrenic Mothers. The British Journal of Psychiatry, 112(489), 819–825. doi:10.1192/bjp.112.489.819
Klever, P. (2005). The Multigenerational Transmission of Family Unit Functioning. The American Journal of Family Therapy, 33:253–264.
Lieberman, S. (1979). A transgenerational theory. Journal Of Family Therapy, 1(3), 347-360. https://doi.org/10.1046/j..1979.00506.x
McGoldrick, M., Gerson, R., & Petry, S. (2008). Genograms in family assessment (3rd ed.). New York, NY: W. W. Norton.
Mucci, C. (2013). Beyond Individual and Collective Trauma: Intergenerational transmission, psychoanalytic treatment, and the dynamics of forgiveness (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9780429472411
Sorenson, S. B., & Rutter, C. M. (1991). Transgenerational patterns of suicide attempt. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59(6), 861–866. doi:10.1037/0022-006x.59.6.861
