Από τη Σύλβα Σαραφίδου, Ψυχολόγο
Η εξάρτηση έχει αποτελέσει ένα λεπτό και ιδιαίτερο θέμα τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Είναι ένα ζήτημα που απασχολεί πληθώρα επιστημών (π.χ. ψυχολογία, νευροεπιστήμες, κοινωνιολογία) και κοινωνικών δομών και υπηρεσιών. Η εξάρτηση έχει πολλές πτυχές και επηρεάζει τόσο το άτομο όσο και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Πρώτο βήμα αποτελεί ο ξεκάθαρος ορισμός της έννοιας της εξάρτησης. Στο παρελθόν προτιμιόνταν η λέξη «εθισμός»· όμως ως όρος είναι μη επιστημονικός, αρκετά ασαφής και παρεξηγημένος κοινωνικά και αποτελεί αίτιο έντονου στιγματισμού του ατόμου (περισσότερο ακόμα και από ψυχιατρικές νόσους, με τις οποίες σε έναν βαθμό υπάρχει συσχέτιση). Έτσι, οδηγηθήκαμε στην επιστημονική επιλογή του όρου της «εξάρτησης» και της «ουσιοεξάρτησης», καθώς αποτελούν περισσότερο επιστημονικούς όρους λιγότερο συναισθηματικά φορτισμένους, που υποδηλώνουν ταυτόχρονα πως πηγή της ίδιας της εξάρτησης είναι κάποια εγκεφαλική νόσος, κάτι το οποίο βοηθά και τα άτομα στην αντιμετώπισή της. Η εξάρτηση από ουσίες έχει οριστεί ως «η βιοψυχοκοινωνική διαταραχή, που χαρακτηρίζεται από καταναγκαστική χρήση ψυχοδραστικών ουσιών (συμπεριφορική), ψυχαναγκασμό και εμμονή με τις ψυχοδραστικές ουσίες (ψυχολογική παράμετρος), απώλεια ελέγχου, ενώ η ουσία λαμβάνεται σε μεγαλύτερη ποσότητα από την αρχική πρόθεση του χρήστη, παρά την συνειδητή του προσπάθεια να ελέγξει τη χρήση του (βιολογική παράμετρος), υψηλό κίνδυνο ή συχνά επεισόδια υποτροπής έπειτα από αποχή (βιολογική, κοινωνική, και ψυχολογική παράμετρος), επιπλέον, σοβαρές επιπτώσεις εξαιτίας της χρήσης (κοινωνική παράμετρος) και συνέχιση της χρήσης παρά τις επιπτώσεις» (Erickson 2008). Βάση της ιστοσελίδας του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων, ΚΕΘΕΑ, «η εξάρτηση χαρακτηρίζεται από την έντονη προσήλωση ενός ατόμου προς ένα αντικείμενο ή άλλο άτομο.
Ο εξαρτημένος δημιουργεί και επικεντρώνει τη ζωή του γύρω από το αντικείμενο της εξάρτησής του.
Εξάρτηση από ουσίες είναι η κατάσταση απόλυτου εθισμού του ανθρώπου, κατά την οποία κυριαρχείται από την έντονη ανάγκη λήψης της ουσίας. Η εξάρτηση μπορεί να είναι σωματική ή και ψυχολογική» (ΚΕΘΕΑ, 2018). Το άτομο μπορεί να εξαρτηθεί από παράνομες ουσίες (π.χ. ναρκωτικά), νόμιμες ουσίες (π.χ. ψυχιατρικά φάρμακα, αλκοόλ), από τον τζόγο και το διαδίκτυο βάση του Διαγνωστικού Εργαλείου της Αμερικάνικης Ψυχιατρικής Εταιρίας (2000).
Είναι ξεκάθαρο βάση ετούτων των ορισμών (και άλλων παρεμφερών) πως η εξάρτηση πηγάζει από γενετικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες, και επηρεάζει το άτομο βιολογικά, ψυχικά και κοινωνικά. Συχνά παραδείγματα αποτελούν η κακή υγεία του ατόμου (π.χ. κακή διατροφή στην καθημερινότητα, οδοντιατρικά προβλήματα, προβλήματα σε ζωτικά όργανα και άλλα), ταυτόχρονα με έλλειψη προσοχής και παρακολούθησης της υγείας, η πεσμένη του διάθεση και η συσχέτιση της διάθεσης με την χρήση, η αδυναμία διατήρησης σταθερού κοινωνικού κύκλου, ιδιαίτερα εάν αυτός δεν σχετίζεται με τις ουσίες, η δυσκολία διατήρησης δουλειάς και προγράμματος, και άλλα πολλά. Επιπλέον, τα παραδείγματα συμπεριλαμβάνουν σοβαρές επιπτώσεις της χρήσης, όπως υπερβολική δόση (overdose), ή μετάδοση ασθενειών όπως ηπατίτιδα ή HIV (Bonar, Rosenberg 2011).
Έτσι, ο πληθυσμός των εξαρτημένων έχει ιδιαίτερες ανάγκες που πρέπει να καλυφθούν, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί και νέες ανάγκες στην ίδια την κοινωνία: οι εξαρτημένοι έχουν ανάγκη από ιατρική φροντίδα, ψυχολογική θεραπεία, κοινωνική ένταξη/επανένταξη, ενώ ταυτόχρονα δημιουργούν ζητήματα αύξησης της εγκληματικότητας (τόσο μέσω της αναζήτησης παράνομων ουσιών, όσο και μέσα από παράνομες δραστηριότητες για την απόκτηση χρημάτων για ουσίες).
Η ύπαρξη λοιπόν του μεγάλου πληθυσμού των εξαρτημένων επηρεάζει όχι μόνο τους ίδιους, μα και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο τόσο σε τοπικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Κάτι τέτοιο γίνεται εμφανές μέσα από στατιστικά: Βάση της ετήσιας έκθεσης του ΟΗΕ που παρουσιάστηκε από το ΚΕΘΕΑ, «το 5.4% των προβλημάτων υγείας παγκοσμίως συνδέεται με τη χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ, ενώ το 2016 στις ΗΠΑ οι θάνατοι λόγω υπερβολικής δόσης ξεπέρασαν τους 64.000 ή αλλιώς, κάθε μέρα πέθαιναν 142 Αμερικάνοι». Πιο κοντά σε εμάς, «στην Ευρωπαϊκή Ένωση η διακίνηση ναρκωτικών είναι η πιο προσοδοφόρα εγκληματική δραστηριότητα, με κέρδος 24 δις ευρώ τον χρόνο» (ΕΕ, 2018).
Η κοινωνία και ιδιαίτερα ένα κοινωνικό κράτος προτρέπεται στο να προσφέρει θεραπευτική αντί για ποινική αντιμετώπιση του ζητήματος, καθώς κάτι τέτοιο θα βοηθήσει και τα ίδια τα άτομα, όσο και το κράτος, μιας και «για κάθε δολάριο που δίνεται στην θεραπεία, επιστρέφουν στο κράτος από 4 έως 7 δολάρια, επειδή μειώνεται η εγκληματικότητα» (ΚΕΘΕΑ, 2018).
Συνολικά, διαφαίνονται ξεκάθαρα οι επιπτώσεις της εξάρτησης στον πληθυσμό των εξαρτημένων και στην κοινωνία ευρύτερα, καθώς και η ανάγκη για αντιμετώπισή της. Κατανοώντας την έννοια μπορούμε να προβούμε σε ουσιαστική αντιμετώπιση, τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Βιβλιογραφία
Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρία (2000) Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, 4η έκδοση, Washington D.C., Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρία.
Boner E.E., Rosenberg H. (2011) Using the health belief model to predict injecting drug users’ intentions to employ harm reduction strategies, Addictive Behaviors, 36, 1038-1044.
Erickson, C.K. (2008) Η Επιστήμη της Εξάρτησης, Αθήνα, Εκδόσεις Ισορρόπον
ΚΕΘΕΑ (www.kethea.gr)
