Από τη Δήμητρα Διδαγγέλου, Δημοσιογράφο – Ψυχολόγο, MSc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε.
«Α μαύρο, Ε λευκό, Ι κόκκινο, U πράσινο, Ο μπλε: φωνήεντα»
Από το σονέτο του Ρεμπώ «Φωνήεντα»
«Παρουσιάζω μια κλασική περίπτωση έγχρωμης ακοής, audition coloree, -αν και ίσως δεν πρόκειται περί “ακοής” ακριβώς, εφόσον η αίσθηση του χρώματος φαίνεται ότι παράγεται από τον ήχο που αποδίδω σε ένα δεδομένο γράμμα την ώρα που φαντάζομαι το περίγραμμά του. Το μακρό a του αγγλικού αλφαβήτου έχει για μένα τη χροιά του ξεραμένου ξύλου – το γαλλικό a, όμως, θυμίζει λουστραρισμένο έβενο (…) Μουντό πράσινο, συνδυασμένο κάπως με βιολετί, είναι η καλύτερη δυνατή προσέγγιση του w. Τα κίτρινα συμπεριλαμβάνουν τα διάφορα e και i, το κρεμ του d το χρυσαφένιο y καθώς και το u, του οποίου η αλφαβητική αξία αποδίδεται μόνο ως “μπρούτζινο σε τόνο πράσινο της ελιάς», αναφέρει ο διάσημος συγγραφέας Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ βιώνοντας τη συναισθησία ή αλλιώς την ανάμειξη των αισθήσεων.
Ο Δρ. Jamie Ward του τμήματος ψυχολογίας του πανεπιστημίου University College του Λονδίνου στην επιστημονική επιθεώρηση Cognitive Neuropsychology κατέγραψε την περίπτωση μιας γυναίκας, ονομαζόμενης GW, που μπορούσε να δει χρώματα όπως το μωβ και το μπλε όταν έβλεπε ανθρώπους που ήξερε, ή όταν της διάβαζαν τα ονόματά τους –εμφάνιζε δηλαδή, το φαινόμενο της συναισθησίας.
Ο όρος συναισθησία προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις συν + αισθάνομαι και είναι το φαινόμενο εκείνο κατά το οποίο ο ερεθισμός μιας αίσθησης προκαλεί την αντίδραση μιας άλλης, συμβαίνει, δηλαδή, μια διασταύρωση των αισθήσεων. Η συναισθητική εμπειρία βιώνεται σαν εντυπώσεις που κανονικά θα έπρεπε να προέρχονται από κάποια άλλη αίσθηση. Για παράδειγμα, το άκουσμα της λέξης «Σάββατο» μπορεί να φέρνει στο νου του συναισθητικού το κόκκινο χρώμα, να το βλέπει πραγματικά και όχι απλά να το φαντάζεται. Το φαινόμενο αυτό στους μη συναισθητικούς υπάρχει μόνο σαν μεταφορική έννοια, λέγοντας για παράδειγμα “μαλακό” ή “γλυκό” χρώμα, “απαλή” μουσική κ.λ.π.
Ένας απ’ τους πιο κοινούς τύπους συναισθησίας, είναι όταν γράμματα ή αριθμοί εκλαμβάνονται ως χρώμα. Σε ένα άλλο είδος αριθμοί, ημέρες της εβδομάδας και μήνες φέρνουν στο νου προσωπικότητες. Υπάρχουν πάρα πολλοί τύποι συναισθησίας π.χ. μουσική – χρώματα, συναισθήματα – μυρωδιές, θερμοκρασίες – γεύσεις, άγγιγμα – προσωπικότητες και με το αυξανόμενο ενδιαφέρον των επιστημόνων τα τελευταία χρόνια ανακαλύπτονται συνεχώς περισσότεροι. Μέχρι στιγμής αριθμούνται πάνω από εξήντα.
Στο μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας αναφέρεται ότι η συναισθησία συναντάται σε κάποια μορφή της σε 1 στους 2.000 ανθρώπους κι εκδηλώνεται από την πρώιμη παιδική ηλικία. Παρουσιάζεται σε υγιή άτομα και δεν αποτελεί παθολογικό φαινόμενο, παρ’ όλο που σε κάποιες περιπτώσεις έχει συνδεθεί με τον αυτισμό. Συναισθητικές εμπειρίες μπορεί να εμφανιστούν προσωρινά σε άτομα που κάνουν χρήση παραισθησιογόνων ουσιών, όπως LSD ή μεσκαλίνη.
Κατά καιρούς διάφοροι ερευνητές έχουν μελετήσει τον γενετικό παράγοντα στην εμφάνιση της συναισθησίας. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες του Simon Baron -Cohen στο Cambridge η εμφάνισή της είναι κληρονομική και συνδέεται με το χρωμόσωμα Χ.
Νευροβιολογική βάση
Ο νευρολόγος Richard Cytowic ανάγει το φαινόμενο της συναισθησίας στο πιο πρωτόγονο τμήμα του εγκεφάλου, το μεταιχμιακό σύστημα.
Οι Κουτσουράκη Ε., Αναστασιάδης Ι., Μπαλογιάννης Σ.Ι. (Α’ Νευρολογική Κλινική, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ) σε σχετική ανασκόπησή τους στο περιοδικό «Εγκέφαλος» εξετάζουν το νευροβιολογικό υπόβαθρο της συναισθησίας, αναφέροντας πως η σχέση μεταξύ συναισθητικών και υπερμνησικών βιωμάτων περιγράφεται για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1920 από τον Alexander R. Luria με την περίπτωση του S. Ο τελευταίος «μετέφραζε» τους ήχους σε σχήματα, γεύση, αφή και χρώμα και μπορούσε να δει κάθε ήχο που αναφερόταν όχι μόνο στη μητρική του γλώσσα αλλά και σε οποιαδήποτε άλλη, άγνωστη σ’ αυτόν. Ό,τι έπρεπε να θυμηθεί μετατρεπόταν σε οπτική εικόνα τέτοιας διάρκειας που μπορούσε να την ανακαλέσει και πολλά χρόνια μετά την αρχική εγχάραξη. Αυτή του η ικανότητα ήταν τόσο εξειδικευμένη, ώστε οι ίδιες διεγέρσεις μπορούσαν να παράγουν αμετάβλητα τις ίδιες συναισθηματικές απαντήσεις αν και η συναισθητική εμπειρία παρουσιαζόταν πάντα μετά την ανάκληση.
Σύμφωνα επίσης με τους Κουτσουράκη Ε., Αναστασιάδη Ι., Μπαλογιάννη Σ.Ι., όσον αφορά τον σωματοαισθητικό τύπο συναισθησίας, υπάρχει μια ερμηνεία κατά την οποία το συναισθητικό φαινόμενο αναπτύσσεται λόγω επίτασης ενός φυσιολογικού μηχανισμού. Οι πρώτες μελέτες πάνω σ’ αυτό το φαινόμενο αφορούσαν πιθήκους, στους οποίους διαπιστώθηκε μια ενεργοποίηση της προκινητικής περιοχής του εγκεφάλου κατά την παρακολούθηση κάποιου άλλου έμβιου όντος (πιθήκου, ανθρώπου) που πραγματοποιούσε κινήσεις συλλήψεως. Το φαινόμενο δεν παρατηρήθηκε στην περίπτωση που τις κινήσεις συλλήψεως τις πραγματοποιούσε ένα ρομπότ. Τέτοια κατοπτρικά συστήματα στον ανθρώπινο εγκέφαλο βρέθηκε ότι υπάρχουν αρκετά και αφορούν τον πόνο ή την αφή. Η ενεργοποίηση της κάθε περιοχής σε τέτοιες περιπτώσεις γίνεται σε τέτοιο βαθμό που σε μη συναισθητικά άτομα δεν γίνεται συνειδητή. Άλλη ερμηνεία προτείνει την ύπαρξη συνδέσεων μεταξύ οπτικών και σωματοαισθητικών περιοχών, που είναι μοναδικές σε συναισθητικά άτομα. Σύμφωνα με μια διαφορετική άποψη, η ενεργοποίηση μιας περιοχής του βρεγματικού λοβού, ιδιαιτέρως της διαβρεγμάτιας έλικας, η οποία ενεργοποιείται τόσο σε απτικά όσο και σε οπτικά ερεθίσματα θεωρείται υπεύθυνη για την εμφάνιση της συναισθησία.
Βίωση της συναισθησίας
Όσον αφορά στο πώς τα ίδια τα άτομα βιώνουν τη συναισθησία έχει ειπωθεί ότι η καθημερινή ζωή τους μπορεί να είναι μια συνεχής, βίαιη επίθεση ενάντια στην αντίληψη, καθώς όλοι βιώνουν κάποιο αισθητηριακό μπέρδεμα. Ενώ η συναισθησία μπορεί να οδηγήσει κάποια άτομα σε περισπασμό, σε κάποια άλλα απομακρύνει τους περισπασμούς. Προκαλείται αυθόρμητα και δημιουργεί την εντύπωση μιας δεύτερης αίσθησης μέσα στο μυαλό.
Σύμφωνα με τον νευρολόγο V.S. Ramachandran του Πανεπιστήμιου Σαν Ντιέγκο, που ειδικεύεται στο θέμα της συναισθησίας, νευρολογικές διαδικασίες παρόμοιες με αυτές που συμβαίνουν στη συναισθησία, παίζουν βασικό ρόλο στην ικανότητά μας ν’ αντιλαμβανόμαστε μεταφορές και στο να είμαστε δημιουργικοί. Έτσι εξηγείται σε μεγάλο βαθμό το ότι η συναισθησία είναι οκτώ φορές περισσότερο συνηθισμένη ανάμεσα στους συγγραφείς και στους καλλιτέχνες.
Η έννοια της συναισθησίας συναντάται αρκετά συχνά στην τέχνη τόσο από καλλιτέχνες που ήταν συναισθητικοί όσο και από καλλιτέχνες που δεν είχαν αυτή την ιδιότητα. Μεταξύ άλλων, συναντάται στην ποίηση του Αρτούρ Ρεμπώ και του Τσαρλς Μπωντλέρ, στη ζωγραφική του Καντίνσκι, σε μυθιστορήματα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ και στη μουσική των Αλεξάντερ Σκριάμπιν, Ολιβιέ Μεσιάν και Νικολάι Ρίμσκι – Κόρσακοφ. Το φαινόμενο της συναισθησίας απασχόλησε και το θεατρικό σκηνοθέτη Πίτερ Μπρουκ, χωρίς όμως ο ίδιος να είναι πάσχων. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις στις οποίες υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με το αν ένας καλλιτέχνης είναι πραγματικά συναισθητικός ή αν απλά χρησιμοποιεί έντονα τη μεταφορά στο λόγο του.
Όπως και να ‘χει το ενδιαφέρον για τη μελέτη του φαινομένου της συναισθησίας τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί, καθώς πολλοί ερευνητές ισχυρίζονται ότι η καλύτερη κατανόηση των διαδικασιών της συναισθησίας μπορεί να έχει όφελος σε ασθενείς με εγκεφαλικές ζημιές. Επιπρόσθετα, η έρευνα πάνω στους συναισθητικούς μπορεί να βοηθήσει τους επιστήμονες να κατανοήσουν καλύτερα τη συνείδηση, την αντίληψη της πραγματικότητας του κόσμου και τον ρόλο των αισθήσεων σ’ αυτή.
Διαβάστε εδώ το Μέρος ΙΙ.
Χρήσιμες πληροφορίες:
Ένα απ’ τα πιο γνωστά κέντρα μελέτης της συναισθησίας στην Ευρώπη βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ, με ερευνητική ομάδα υπό την επίβλεψη του Dr. Jamie Ward. Στην ιστοσελίδα τους μπορεί να βρει κανείς περισσότερες πληροφορίες, καθώς και χρήσιμες συνδέσεις: http://www.syn.sussex.ac.uk/
Στην ελληνική γλώσσα μπορεί να βρει κανείς περισσότερες πληροφορίες και να κάνει το τεστ της συναισθησίας στην ιστοσελίδα: http://www.synesthesia.gr
Βιβλιογραφία:
Κουτσουράκη, Ε., Αναστασιάδης, Ι., Μπαλογιάννης, Σ.Ι. (2008), Το φαινόμενο της συναισθησίας. Μια ανασκόπηση, Εγκέφαλος, (τόμος 45) Νο 1.
Ackerman, D., Συναισθησία – Η ιστορία των αισθήσεων. Αθήνα: Περίπλους.
Baron –Cohen, S., Burt, L., Smith –Laittan, S., Harrison, J.E., Bolton, P. (1996) Synaesthesia: Prevalence and familiarity. Perception; 25: 1073-9.
Cohen, R., Kadosh, Henik, A. (2005), When a line is a number: Color yields magnitude information in a digit-color synesthete. Neuroscience,137(1):3-5. Epub. 2005 Oct 20.
Cytowic, R.E., (2003), The Man Who Tasted Shapes. Bradford Books.
Cytowic, R., E., Eagleman, D.M. (2009), Wednesday is Indigo Blue: Discovering the Brain of Synesthesia (with an afterword by Dmitri Nabokov). Cambridge: MIP Press. pp. 309. ISBN 0-262-01279-9.
Day, S.A. (2005), Some Demographic and Socio-cultural Aspects of Synesthesia. in L. Robertson & N. Sagiv (Eds.) Synesthesia: Perspectives from Cognitive Neuroscience. Oxford:Oxford University Press. (p. 11-33). ISBN 019516623X.
Day, S.Α., (2009), Types of synesthesia. Types of synesthesia. Online: http://home.comcast.net/~sean.day/html/types.htm, accessed 18 February 2009.
Knoch, D., Gianotti, R.R., L., Mohr, C., Brugger P. (2005), Synesthesia: When colors count. Cognitive Brain Research. Vol 25(1), Sep, 372-374.
Marks, L.E. (1975), On colored-hearing synesthesia: Cross-modal translations of sensory dimensions, Psychological Bulletin, 82 (3): 303-331.
Ramachandran,V. S., Hubbard, E. M. (2006), Synesthesia: what does it tell us about the emergence of qualia, metaphor, abstract thought, and language? In: van Hemmen, J. L., Sejnowski, T. J., eds. 23 Problems in systems neuroscience. Oxford University Press USA. pp. 432-473.
Ward, J. (2009), Ο Βάτραχος που κόαζε μπλε. Επιστημονική επιμέλεια: Αργυρώ Βατάκη & Σταυρούλα Σαμαρτζή, Πεδίο.
