Συνέντευξη στη Δήμητρα Διδαγγέλου, Ψυχολόγο – Επιστημονικό Δημοσιογράφο, MSc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε.
Ο συγγραφέας και ψυχαναλυτής Χάρης Μωρίκης παραχώρησε στα Ψυχο-γραφήματα συνέντευξη με αφορμή το νέο βιβλίο του με τίτλο «Η καταστροφικότητα στην καρδιά της ανθρώπινης φύσεως. Ένας ψυχαναλυτής ξαναδιαβάζει τον Θουκυδίδη», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός. Τα θέματα γύρω από τα οποία περιστράφηκε η συνέντευξη ήταν η σκοτεινή – καταστροφική πλευρά του ανθρώπου, ο πόλεμος και οι σύγχρονες μορφές του, οι συγκρούσεις και ο διχασμός των ανθρώπων εν μέσω πανδημίας.
Μιλήστε μας λίγο για το βιβλίο σας «Η καταστροφικότητα στην καρδιά της ανθρώπινης φύσης». Τι σας παρακίνησε να το γράψετε;
Οι κλασσικοί συγγραφείς είναι όχι απλώς η πηγή που ξεδιψάω διαρκώς, αλλά ουσιαστικά μία συνθήκη επιβίωσης της ψυχής και του νου. Διαβάζοντας ξανά τον Θουκυδίδη, ο συγκλονισμός υπήρξε ακαριαίος, για το βάθος της ματιάς του πάνω στα ανθρώπινα, που τέμνει εκείνη της ψυχανάλυσης, για το πόσο σύγχρονος είναι. Από το έργο του αναδύεται διαρκώς, με εκπλήσσουσα διαύγεια, η σκοτεινή, καταστροφική πλευρά της ανθρώπινης φύσεως, αυτή την οποία ανέδειξε επίσης ο Φρόυντ μέσα από την θεώρησή του για τις ενορμήσεις Θανάτου. Πρόκειται για τις δυνάμεις (κράμα ενστίκτου και ψυχικού) που τείνουν προς την αποσύνδεση, την αποσύνθεση, την καταστροφή εν τέλει. Είναι συμπληρωματικές των δυνάμεων Ζωής, που τείνουν προς τη σύνδεση, τη σύνθεση, τη δημιουργία κάθε είδους, αποτελώντας ένα δίπολο με αυτές.
Γι’ αυτήν όμως τη σκοτεινή, καταστροφική πλευρά, οι άνθρωποι δεν θέλουν να γνωρίζουν τίποτε, επειδή ακριβώς οι ίδιοι είναι φορείς της. Κανείς, κατ’ ουσίαν δεν μιλάει σήμερα γι’ αυτά τα πράγματα σε επίπεδο δημοσίου, επιστημονικού λόγου, για να μην πούμε πολιτικού, από φόβο μη θεωρηθεί αντιδημοφιλής και στοχοποιηθεί ως κάποιος που θίγει τους «πολλούς», τον «κόσμο», τον άνθρωπο της διπλανής πόρτας, που είναι έτοιμος όχι μόνον για το καλύτερο αλλά πρωτίστως για το χειρότερο. Αυτόν που θα επανδρώσει κάθε είδους στρατό, έτοιμο να καταστρέψει, στο όνομα διαφόρων «ιδεών». Αυτόν που καταστρέφει, στην καθημερινότητα του, χωρίς να χρειάζεται κανέναν επίσημο πόλεμο ως δικαιολογία,, μην έχοντας την παραμικρή συνείδηση. Αυτόν που αρνείται διαρκώς κάθε είδους ευθύνη, και για τον οποίο πάντα φταίνε οι άλλοι, διότι δεν γνωρίζει από τι είναι φτιαγμένος ο ίδιος. Διότι είμαστε όλοι μας φτιαγμένοι, όχι μόνον από το υλικό των ονείρων, αλλά και των εφιαλτών.
Στο βιβλίο σας διαβάζουμε πως στην κατάσταση του πολέμου, αυτό που θεωρείται κανονικότητα είναι η ψύχωση. Τι αντιπροσωπεύει, ψυχικά, ο πόλεμος;
Ο πόλεμος αντιπροσωπεύει την ψυχική εκείνη συνθήκη όπου πρωτοκαθεδρία έχουν μόνον τα ένστικτα, και συγκεκριμένα οι ενορμήσεις Θανάτου. Αυτές τότε καταλύουν τις λειτουργίες του ψυχικού συστήματος του Εγώ. Όμως όταν παρακάμπτονται οι λειτουργίες ελέγχου και πρόσληψης της πραγματικότητας, στη θέση της μπαίνει μία άλλη, νεοκατασκευασμένη. Στη θέση της «αρχής της πραγματικότητας», της ψυχικής λειτουργίας με βάση την οποία προσλαμβάνεται η κοινά διαμοιραζόμενη πραγματικότητα μπαίνει η ψύχωση, δηλαδή η τρέλα και το παραλήρημα. Μόνον εκεί επιτελείται η αντιστροφή όλων των αξιών, που γίνεται στον πόλεμο, αναποδογυρίζει ο κόσμος, και ο εχθρός μπορεί να προσλαμβάνεται ως φίλος, και ο φίλος ως εχθρός, όπως παρατηρεί ο Θουκυδίδης. Αυτό που θεωρείται λοιπόν κανονικότητα στον πόλεμο, στην ουσία είναι η ψύχωση. Δηλαδή μία νόσος που αντικαθιστά την μέχρι τότε ισχύουσα πραγματικότητα. Το ότι είναι κοινά διαμοιραζόμενη η νόσος, το ότι πολλοί θεωρούν κανονικότητα την αντιστροφή όλων των αξιών, δεν της αφαιρεί τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, δεν την κάνει λιγότερο νόσο.
Στον πόλεμο λοιπόν αναδεικνύεται αυτό το κομμάτι της ανθρώπινης φύσεως και του ψυχικού συστήματος, το ψυχωτικό, το τρελό, το καταστροφικό. Δεν αποτελεί έκπληξη για όσους είναι εξοικειωμένοι με την ανθρώπινη φύση βλέποντας πίσω από τα φαινόμενα, ότι αυτό συμβαίνει διαρκώς ανά εποχές, και επαναλαμβάνεται απαράλλακτα, διότι το συμβαίνον αυτό και η επαναληπτικότητα του αποτελούν εκδήλωση του κομματιού αυτού της ανθρώπινης φύσεως. Από την εποχή του Θουκυδίδη έως σήμερα. Ως εάν μία δαιμονιώδης δύναμη να ωθεί τους ανθρώπους να καταστρέψουν εαυτούς και αλλήλους. Η δύναμη αυτή, για όσους είναι εξοικειωμένοι με την ανθρώπινη φύση, φωλιάζει στο ασυνείδητο, αποτελώντας κομμάτι αναπόσπαστο της ανθρώπινης κατάστασης. Στις πολεμικές συρράξεις, το βάρος από τους μελετητές δίδεται πρωτίστως σε εξωτερικούς παράγοντες, πολιτικούς, οικονομικούς, στρατιωτικούς, ενώ αγνοείται η συμμετοχή του ψυχικού. Όμως η ψυχική πραγματικότητα είναι πάντοτε παρούσα και προηγείται οποιαδήποτε εξωτερικής, καθορίζοντάς την σε βαθμό αδιανόητο. Πριν προελαύσουν στρατεύματα σε μία ξένη χώρα, το φαινόμενο έχει ήδη επιτελεσθεί σε σμίκρυνση στην ψυχική γεωγραφία ατόμων και συλλογικοτήτων. Οι δυνάμεις του Κακού, εκεί, έχουν πάρει το επάνω χέρι, και μετά είναι που αυτό θα εκδηλωθεί στην εξωτερική πραγματικότητα ως πόλεμος.
Αν μπορούμε να πούμε ότι εξαιτίας της πανδημίας σήμερα βρισκόμαστε εν μέσω ενός είδους αόρατου πολέμου με την έννοια της διάχυτης αίσθησης απειλής της ζωής, της ύπαρξης ενός εχθρού έστω και αόρατου, της συμμόρφωσης σε οδηγίες κ.ο.κ., ποια είναι η εσωτερική και ποια η εξωτερική πραγματικότητα του ανθρώπου που ζει μέσα σ’ αυτή την κατάσταση τα τελευταία δύο χρόνια;
Οι άνθρωποι ζήσαν με διαφορετικό τρόπο αυτήν την ιδιαίτερη διετία, αντίστοιχο με το ποια ήταν η διαδρομή τους, ψυχικώς εννοούμενη, έως το σημείο που ξέσπασε η πανδημία, ποιος ο ψυχικός τους εξοπλισμός και ωριμότητα, ποια τα ελλείματά τους. Όλα αυτά ανεδείχθησαν με απροκάλυπτο τρόπο. Διότι υπήρξαν αυτοί που τα καταφέραν να ενσωματώσουν αυτήν την τεράστια αλλαγή και αυτοί για τους οποίους αυτή άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου, και ανέδειξε τα εσωτερικά, καλά κρυμμένα προβλήματα που ήδη είχαν. Έτσι, η ανατροπή της κανονικότητας, που λειτουργούσε σαν προστατευτικό πλαίσιο για την πλειοψηφία των ανθρώπων, έφερε στην επιφάνεια όλα τα κενά, τα ναρκισσιστικά ελλείματα, τη δυσκολία και ανεπάρκεια συγκροτήσεως του Υπερεγώ πολλών. Αυτή φάνηκε μέσα από την τεράστια δυσκολία τους να συντονιστούν και να πειθαρχήσουν σε απαγορεύσεις, να τηρήσουν νόμους που επέβαλλαν όλοι οι θεσμοί, παγκοσμίως, αλλά και η κοινή λογική, ενόψει απειλής ζωής και Υγείας. Μέσα από αυτές τις δυσκολίες όμως ανοίξανε εσωτερικοί δρόμοι για να προελαύσουν οι δυνάμεις της καταστροφικότητας που φωλιάζουν στην ανθρώπινη φύση. Πολλοί απλώς φερθήκαν αυτό και έτερο καταστροφικά.
Τον τελευταίο καιρό παρατηρείται αύξηση του διχασμού των ανθρώπων με αφορμή τον εμβολιασμό ή μη ή τις όποιες θεωρίες στις οποίες ο καθένας πιστεύει. Ποιες, κατά τη γνώμη σας, είναι οι ψυχικές διεργασίες ή τα ένστικτα που ωθούν τους ανθρώπους σε σημείο σύγκρουσης; Μπορούν να θεωρηθούν κάποιο είδος άμυνας ή είναι κάτι πιο σύνθετο;
«Οι θεωρίες» στις οποίες κάποιος πιστεύει, συχνά, αποτελούν έναν ιδεολογικό μανδύα για την ψυχική του παθολογία, μία ιδεολογικοποίηση των προβλημάτων του, εσωτερικών, αφανών. Η παρενδυσία αυτή βέβαια δεν διαφεύγει από τους λίγους, δυστυχώς, που έχουν τη δυνατότητα να βλέπουν πίσω από τα φαινόμενα, και οι οποίοι δεν θεωρούν καθόλου ιδεολογία αυτό που είναι απλώς η ψυχική καταστροφικότητα μεταμφιεσμένη σε «ιδέες» και «επανάσταση». Ποτέ ο κόσμος δεν ήταν τόσο σύνθετος, ασταθής και απειλητικός, στην ιστορία της ανθρωπότητας, όσο σήμερα. Όμως αυτή η περιπλοκότητα, η δυνατότητα κατανοήσεως και αφομοιώσεως υπερσύνθετων, εν ροή φαινομένων, φανερά διαφεύγει από την ικανότητα του «μέσου ανθρώπου». Προσφεύγει τότε σε έναν από τους πιο πρωτόγονους αμυντικούς μηχανισμούς, τη σχάση ή διχοτόμηση, κάνοντας το πολύ περίπλοκο πολύ απλό, απλώς σπάζοντάς το στα δύο. Διαδικασία που απολήγει σε ένα «καλό» κομμάτι, με το οποίο ο ίδιος ταυτίζεται, και σε ένα «κακό» από το οποίο αισθάνεται να απειλείται και να διώκεται. Έτσι δημιουργούνται οι Θεωρίες συνωμοσίας, στις οποίες, συχνότατα, το ρόλο του διώκτη και κακού, τα «καλά» διωκόμενα υποκείμενα, τον αναθέτουν στους Θεσμούς, σε οτιδήποτε είναι Νόμος και περιορισμός, εκφραστής μίας δυσάρεστης περιπλοκότητας την οποία δεν κατανοούν.
Το σύγχρονο πεδίο μάχης έχει μεταφερθεί στον ψηφιακό κόσμο;
Εν μέρει, ναι. Διότι ο ψηφιακός κόσμος αποτελεί ένα προνομιούχο πεδίο όπου οι μάζες είναι στο προσκήνιο. Αυτές όμως αποτελούν διαρκώς το προς κατάκτηση πεδίο, κάθε πολέμου. Πράγμα που καθίσταται πολύ πιο εύκολο μέσω της σύγχρονης τεχνολογίας, που ευνοεί την αμεσότητα διαχύσεως κάθε προπαγάνδας και ψεύδους. Εννοείται με τη συνδρομή της αδυναμίας του «μέσου ανθρώπου» της μετανεωτερικής συνθήκης που πολιτισμικά διανύουμε να συγκροτήσει ορθή κρίση για έναν υπερπερίπλοκο, εν ροή, θραυσματικό κόσμο. Με καταλύτη επίσης την παγκυριαρχία του Ναρκισσισμού, ψυχικής συνιστώσας εμβληματικής του σήμερα. Εύκολα, αυτή η ψυχική συνιστώσα, μπορεί να καταστεί μία πύλη εισόδου όπου στο σύγχρονο υποκείμενο εισέρχονται κάθε είδους Άνθη του κακού, μεταμφιεσμένα φυσικά σε κολακείες και θεωρίες που το αναβιβάζουν. Από το λαϊκισμό έως τις θεωρίες συνωμοσίας.
Πώς φτάνει ένας άνθρωπος να γίνει αυτό-καταστροφικός;
Μην γνωρίζοντας στην κυριολεξία τι του γίνεται, τι δυνάμεις αθέατες δρουν μέσα του, έτσι ώστε να ελέγξει κάποια στιγμή αυτό που μπορεί να ελεγχθεί. Ουσιαστικά μην ξέροντας βασικά πράγματα για τον εαυτό του. Ότι διαθέτει, είτε το θέλει είτε όχι, ένα ασυνείδητο, μία περιοχή όπου δηλαδή δεν είναι αφεντικό στο σπίτι του. Όπου την πρωτοκαθεδρία έχουν δυνάμεις ισχυρές, άμορφες, άνευ ορίων και άνευ όρων, που κινούνται από την επιθυμία, τόσο για Έρωτα, με την ευρεία έννοια, όσο και για καταστροφικότητα. Πάθη που κανένας νόμος κατ’ αρχάς δεν περιορίζει. Θα χρειαστεί μία γνώση και μία εργασία κοπιώδης γι’ αυτό. Διότι αυτό που άκοπα και δωρεάν διατίθεται σε όλους είναι η καταστροφικότητα. Για τη δημιουργία, τη σύνδεση, τη σύνθεση, χρειάζεται κόπος. Και ίσως βοήθεια.
Λίγα λόγια για τον Χάρη Μωρίκη
Ο Χάρης Μωρίκης σπούδασε Νομική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Κλινική Ψυχολογία και Ψυχοπαθολογία στη Γαλλία στο Πανεπιστήμιο Aix – Marseille I. Είναι διδάκτωρ Ψυχολογίας, μέλος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης (I.P.A.). Έχει κάνει πολλές ανακοινώσεις σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια, ενώ άρθρα του έχουν δημοσιευθεί σε ψυχαναλυτικά περιοδικά. Έχει δημοσιεύσει μία τετράπτυχη εργασία που διερευνά τις ενδοψυχικές διαστάσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της Τέχνης έχοντας ως πλοηγό το Φροϋδικό έργο. Πρόσφατα δημοσίευσε το «Η καταστροφικότητα στην καρδιά της ανθρώπινης φύσεως. Ένας ψυχαναλυτής ξαναδιαβάζει τον Θουκυδίδη».
